مكارم اخلاق از منظر رئیس مذهب

به گزارش در سیاهکل به نقل از موسسه فرهنگی واطلاع رسانی تبیان نوشت : اخلاق كه از ریشه «خُلق» گرفته شده، تعریفهاى مختلفى براى آن شده است؛ اما تعریف اخلاق هرچه باشد، ضرورت طرح آن در جامعه به صورت مستمر و دائمى بر هیچ كس پوشیده نیست. در لزوم طرح آن همین بس كه امام على علیه‏السلام فرموده: «لَوْ كُنّا لا نَرْجُو جَنَّةً وَلا نَخْشىنارا وَلا ثَوابا وَلا عِقابا لَكانَ ینْبَغى لَنا اَنْ نُطالِبَ بِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ فَاِنَّها مِمّا تَدُلُّ عَلَى سَبیلِ النَّجاحِ؛ اگر ما امیدى به بهشت و ترسى از دوزخ و انتظار ثواب و عقاب نمى‏داشتیم، شایسته بود به سراغ فضایل اخلاقى برویم؛ چرا كه آنها راهنماى رستگارى هستند.» از حدیث فوق به خوبى استفاده مى‏شود كه نیاز به اخلاق یک نیاز بشرى و انسانى است و به فرد و یا جامعه دینى اختصاص ندارد و در یک كلام حُسن خلق آنقدر عظمت و ارزش دارد كه هر كس به عمق و ژرفاى آن نمى‏رسد، و به هر كس عنایت نمى‏شود؛ چنان كه پیشوای ششم، حضرت صادق علیه‏السلام می فرماید: «وَلا یكُونُ حُسْنُ الخُلْقِ اِلاّ فى كُلِّ وَلِىٍّ وَ صَفىٍّ… وَلا یعْلَمُ ما فِى حَقیقَةِ حُسْنِ الْخُلْقِ اِلاَّ اللّه‏ تعالى؛ و حسن خلق یافت نمى‏شود مگر در وجود دوستان و برگزیدگان [خداوند]… و آنچه در حقیقت خلق نیكو است جز خداوند متعال كسى نمى‏داند.»

در این نوشتار به اختصار جایگاه رفیع اخلاق را از منظر آن امام همام مورد بررسی قرار می دهیم:

اهمیت اخلاق
اگر زندگى اجتماعى، خانوادگى و حتى انفرادى توأم با اخلاق باشد، برخوردار از شادى و نشاط و شادابى خواهد بود. جامعه و خانواده‏اى كه اخلاق را مراعات نكنند، نشاط و شادابى از آن رخت خواهد بست، چنانکه امام صادق علیه‏السلام می فرماید: «لا عَیشَ اَهْنَأُ مِنْ حُسْنِ الْخُلْقِ؛ هیچ زندگى‏اى گواراتر از نیک خوئى نیست.»

آن حضرت خوى نیک را از اوصاف انبیاء می داند و می فرماید: «اِنَّ الصَّبْرَ وَ البِرَّ وَحُسْنَ الْخُلْقِ مِنْ اَخْلاقِ الاَْنْبیاءِ؛ به راستى صبر و نیكوكارى، و خوش خوئى از اخلاق انبیا است.»

نمونه‏هایی از مكارم اخلاق
در حدیثی از حضرت صادق علیه‏السلام سؤال شد كه مكارم اخلاق چیست؟ حضرت در جواب فرمود: «اَلْعَفْوُ عَمَّنْ ظَلَمَكَ، وَصِلَةُ مَنْ قَطَعَكَ، وَاِعْطاءُ مَنْ حَرَمَكَ وَقَوْلُ الحَقِّ وَلَوْ عَلى نَفْسِكَ؛ گذشت از كسى كه به تو ستم روا داشته است، و ارتباط داشتن با كسى كه با تو قطع رابطه كرده است، و عطا نمودن به كسى كه تو را محروم ساخته، و سخن حق گفتن هرچند بر ضررت باشد.»

براستى خداوند تبارک و تعالى، پیغمبرش را به فضایل اخلاقى مخصوص كرد. پس خود را آزمایش كنید؛ اگر [مكارم اخلاق] در شما یافت شد، پس ستایش الهى را به جا آورید، و از او بخواهید كه بیشتر به شما عنایت فرماید همانطور که می بینید حضرت صادق علیه‏السلام تنها به بیان اهمّیت و ارزش اخلاق بسنده نكرده؛ بلكه براى ثمر بخش بودن آن در جامعه، به بیان موارد و مصداقهاى عینى آن نیز پرداخته است تا اینكه مسئله مذكور ملموس ‏تر و محسوس ‏تر شود.

امام صادق علیه‏السلام فرمود: «اِنَّ اللّه‏َ تَبارَكَ خَصَّ رَسُولَ اللّه‏ِ صلى ‏الله ‏علیه ‏و‏آله بِمَكارِمِ الاَْخْلاقِ فَامْتَحِنُوا اَنْفُسَكُمْ فَاِنْ كانَتْ فیكُمْ فَاحْمَدُوا اللّه‏َ، وَارْغَبُوا اِلَیهِ فى الزّیادَةِ مِنْها؛ براستى خداوند تبارک و تعالى، پیغمبرش را به فضایل اخلاقى مخصوص كرد. پس خود را آزمایش كنید؛ اگر [مكارم اخلاق] در شما یافت شد، پس ستایش الهى را به جا آورید، و از او بخواهید كه بیشتر به شما عنایت فرماید.»

راوى گوید: حضرت آن‏گاه شروع كرد به بیان مصداقهایى از مكارم اخلاق و آن را در ده مورد تبیین نمود كه:

«اَلْیقینُ وَالْقَناعَةُ وَالصّبْرُ وَالشُّكْرُ وَالْحِلْمُ وَحُسْنُ الْخُلْقِ والسَّخاءُ وَالْغَیرَةُ والشُّجاعَةُ وَالْمُرُوءَةُ؛ یقین، قناعت، بردبارى، سپاس گزارى، خویشتن دارى، خوش برخوردى، سخاوتمندى، غیرت، شجاعت و جوانمردى.»

موارد فوق از مهم‏ترین فضایل اخلاقى است كه مى‏تواند خانواده، جامعه و حتى تمام جهانیان را به سعادت و خوشبختى برساند.
ثمرات خوش خلقى
در زمینه ثمرات و فواید اخلاق خوب حضرت امام صادق علیه‏السلام سخنان گرانبهایى بر جای گذاشته اند كه در ادامه بحث به برخى از آنها اشاره مى‏شود:

1. فراوانى رزق

آن حضرت فرمود:«حُسْنُ الْخُلْقِ یزیدُ فى الرِّزْقِ ،خوى نیكو باعث فراوانى روزى مى‏شود.»

2.  آبادانى و طول عمر

امام صادق علیه‏السلام فرمود:«اِنَّ الْبِرَّ وَحُسْنَ الْخُلْقِ یعْمُرانِ الدّیارَ وَیزیدانِ فِى الاعْمارِ؛ براستى نیكى و خوش خلقى باعث آبادى زمین، و افزایش [و طولانى شدن] عمرها مى‏شود.»

در روایتى دیگر امام صادق علیه‏السلام شیعیان را به خوش رفتارى با خانواده سفارش نموده و آن را موجب طولانى شدن عمر مى‏داند و مى‏فرماید: «مَنْ حَسُنَ بِرُّه فى اَهْلِ بَیتِهِ زیدَ فى عُمْرِهِ؛ هر كس با خانواده خود خوشرفتارى كند، عمرش طولانى مى‏شود.»

3. پاک شدن گناهان

همچنین آن حضرت فرمود: «اَلْخُلْقُ الحَسَنُ یمیثُ الْخَطیئةَ كَما تُمیثُ الشَّمْسُ الجَلیدُ؛ خوى نیكو گناهان را ذوب مى‏كند؛ چنانكه خورشید یخ را آب مى‏كند.»

4. زینت دنیا و آخرت

حضرت جعفر بن محمد علیهماالسلام مى‏فرماید: «اَلْخُلْقُ الْحَسَنُ جَمالٌ فِى الدُّنْیا وَ نَزْهَةٌ فِى الاخِرَةِ وَ بِهِ كَمالُ الدّینِ وَقُرْبَةٌ اِلَى اللّه‏ِ وَلا یكُونَ حُسْنُ الخُلْقِ اِلاّ فى كُلِّ وَلِىِّ وَصَفِىٍّ؛ خلق نیكو در دنیا موجب زیبایى، و در آخرت گشایش است و مایه كمال در دین و نزدیكى به پروردگار است. و حسن خلق نیست مگر در وجود دوستان و برگزیدگان.»

5. همچون مجاهد

امام صادق علیه‏السلام در فرازى دیگر فرمود: «اِنَّ اللّه‏َ تَبارَكَ وَتَعالى لَیعْطِى الْعَبْدَ مِنَ الثَّوابِ عَلى حُسْنِ الْخُلْقِ كَما یعْطِىَ الْمُجاهِدَ فِى سَبیلِ اللّه‏ِ یغْدُوا عَلَیهِ وَیرُوحُ؛ خداوند بر نیک خویى بنده، پاداشى را عطا مى‏كند كه به مجاهد در راه خودش كه در هر صبح و شب مى‏جنگد (و همیشه در جهاد است ) مى‏بخشد.»

خلق نیكو در دنیا موجب زیبایى، و در آخرت گشایش است و مایه كمال در دین و نزدیكى به پروردگار است. و حسن خلق نیست مگر در وجود دوستان و برگزیدگان پیامدهاى زیانبار بدخلقى
در منابع دینى پیامدها و ضررهاى زیانبار بدخلقى نیز بیان شده است تا مردم بیشتر به اخلاق نیک اهمّیت دهند و از اخلاق زشت رویگردان باشند.  در این زمینه نیز رئیس مكتب جعفرى، سخنان بیدارگر، هشدار دهنده و ارزشمندى دارد كه در ذیل مى‏خوانیم:

1. خروج از تشیع

امام صادق علیه‏السلام رعایت اصول اخلاقى و توجه به آداب انسانى و خوش برخوردى را از ویژگیهاى مكتب تشیع دانسته و آن را بر شیعیان راستین لازم شمرده، و بر اجتناب از بدخلقى پاى فشرده است؛ آنجا كه مى‏فرماید: «لَیسَ مِنّا مَنْ لَمْ یوَقّر كَبیرَنا وَلَمْ یرْحم صَغیرنا؛ از ما نیست كسى كه بزرگ‏ترهایمان را احترام نكند و به كوچك‏ترهایمان ترحم ننماید.»
2. تباه كننده عمل

حضرت صادق علیه‏السلام فرمود: «اِنَّ سوء الْخُلْقِ لَیفْسِدُ الْعَمَلَ كَما یفْسِدُ الخِلُّ الْعَسَلَ ؛ همچنان كه سركه عسل را تباه مى‏كند، بدخلقى نیز عمل را تباه مى‏كند.» و در روایت دیگر به جاى كلمه «العمل» تعبیر«لَیفْسِدُ الاْیمانَ»به كار رفته است؛ یعنى بدخلقى ایمان را تباه مى‏سازد كه در این صورت خطر آن دو چندان خواهد شد؛ زیرا ایمان ریشه و اساس انسانیت را تشكیل مى‏دهد و آسیب دیدن آن ضررهاى جبران ناپذیرى را در پى دارد.

به همین جهت، وقتى به پیامبر خبر دادند كه زنى شبها عبادت مى‏كند و روزها روزه دارد؛ ولى اخلاقش زشت است و همسایگان را با زبان آزار مى‏دهد، حضرت فرمود: «لا خَیرَ فیها،  هِىَ مِنْ اَهْلِ النّارِ؛ خیرى در او نیست، او اهل آتش است.»