نقش خانواده در پیشگیری از مصرف مواد مخدر

درسیاهکل/سید انور شفیعی نژاد کارشناس بهداشت روان شهرستان سیاهکل :

علل گرایش به مواد مخدر:

1-عوامل خانوادگي اعتياد
خانواده اصلي ترين نقش را در تربيت فرزندان دارد. يك خانواده سالم خانواده اي است كه همه امور و فعاليت هاي آن منطبق با موازين و معيارهاي حاكم بر جامعه باشد. يافته هاي تحقيقات حاكي از آنند كه 44 درصد بزهكاران جامعه ما در خانواده هاي بي بند و بار زندگي مي كرده اند. بي توجهي والدين به تربيت فرزندان عواقب وخيمي در آينده فرزندان به دنبال خواهد داشت. نوع شغل پدر و مادر، وضعيت مسكن، كثرت يا قلّت اولاد، همسايگان، ساكنان ديگر منزل، ويژگي هاي اخلاقي پدر و مادر، نحوه رفتار با كودكان، طلاق، وجود ناپدري و نامادري، تعدد ازدواج، فرهنگ خاص حاكم بر خانواده، ميزان تحصيلات والدين، پدرسالاري يا مادرسالاري، وضع اقتصادي خانواده، از هم پاشيدگي و سردي خانواده، جدايي والدين و عدم پيوستگي اعضاي خانواده، و سست بودن اركان خانواده از عوامل مهمي مي باشند كه زمينه انحراف و كجروي را در فرد ايجاد مي نمايند.
2- كمبود محبت در خانواده
بسياري از صاحب نظران در مسئله بزهكاري، كمبود محبت و ضعف عاطفي را ريشه اصلي جرم و انحراف دانسته اند..

افراط در محبّت: زياده روي در محبت نيز خود مانند كمبود محبت اثر منفي بر تربيت فرزندان دارد، به نحوي كه فرزند هميشه متكي به پدر و مادر مي باشد و هيچ گاه احساس استقلال و بزرگمنشي نخواهد كرد. زماني كه چنين فردي وارد جامعه شود و در اين موقعيت از محبت هاي پدر و مادر به دور باشد، احساس كينه و عقده جويي مي نمايد و براي جبران اين مسئله دست به هر خلافي خواهد زد.

تبعيض بين فرزندان: اين مسئله نيز يكي ديگر از مواردي است كه فرد در خانواده احساس حقارت و حسادت مي نمايد. توجه نكردن به اين امر خود مي تواند زمينه اعتياد در اعضاي خانواده را ايجاد نمايد.

محدود كردن فرزندان : همان گونه كه آزادي بي حد و حصر منجر به گرايش فرد به انحرافات اجتماعي مي شود، محدود بودن نيز مي تواند عامل گرايش فرد به انحرافات اجتماعي باشد; زيرا از سويي، محدود بودن منجر به فعال شدن حس كنجكاوي فرد و از سوي ديگر، منجر به بروز مشكلات عاطفي مي شود.
3- اعتياد يكي از اعضاي خانواده
افرادي كه در خانواده هاي معتاد زندگي مي كنند، ترس و قبح معتاد شدن برايشان از بين رفته است و عادي شدن مصرف مواد در خانواده موجب سهولت گرايش ديگر اعضا به مصرف مواد مخدر مي شود.اگر پدر و مادر در خانواده معتاد باشند اعتياد آن ها از يك سو، كنترل و تسلط آن ها را بر فرزندان كاهش مي دهد و از سوي ديگر، عامل انتقال اين عادت به فرزندان مي شود. البته گاهي اوقات برخي فرزندان به دليل انزجار از رفتار پدر و مادر و عبرت گرفتن از آن ها، از اين صفت دوري مي جويند، اما چنين والديني در گرايش به اعتياد فرزندانشان نقش مؤثر دارند. نتايج تحقيقات نشان مي دهند كه بسياري از معتادان در خانواده، افراد معتاد، از قبيل پدر، مادر، پدربزرگ و… داشته اند.
4- رفاه اقتصادي خانواده
در خانواده هايي كه رفاه و درآمد اقتصادي زياد است، روابط انساني بر اثر كثرت كار و يا سرگرمي ضعيف مي گردد. ضعف روابط انساني نيز به نوبه خود عامل مساعدي براي كشش فرد به مواد مخدر است. بهترين دليل اين مدعا افزايش روزانه درصد معتادان در جوامع صنعتي غرب است كه با رشد صنعت، روابط انساني ضعيف تر مي گردد.
5- بي سوادي يا كم سوادي والدين
تحصيلات پايين يا بي سوادي نقش مهمي در فرهنگ عمومي جامعه و همچنين در حريم خانواده و تربيت فرزندان دارد. بي سوادي و كم سوادي عامل بسياري از مسائل، مشكلات، نارسايي هاي اجتماعي و انحرافات است. روشن است كه پدر و مادر باسواد بهتر و با ديد باز نسبت به دنياي پيرامون، مسائل و مشكلات خانواده را حل مي كنند.
6- فقر خانواده
فقر و انحرافات اجتماعي از جمله پديده هايي هستند كه به نظر بسياري از صاحب نظران با هم مرتبط مي باشند. آنان پديده هاي مزبور را در دو طبقه خرد و كلان تبيين كرده اند. در سطح خرد، فقر را معلول ويژگي ها و استعدادهاي فردي شخص مي دانند و عواملي همچون ضعف جسماني و اختلالات رواني و بي استعدادي را از جمله مواردي مي دانند كه در رابطه با ايجاد فقر مؤثرند. اما در سطح كلان، فقر و انحرافات هر يك معلول تلقّي شده، در يك چرخه علّي و معلولي قرار مي گيرند. بر اساس اين گونه تبيين ها، مشخص مي شود كه در سطح نهادها، سازمان ها، روابط اجتماعي و خصايص ساختاري جامعه مشكلي وجوددارد و سبب ايجاد يك معضل در جامعه شده است.
7- ستيزه والدين
خانواده، حريم امن و آرامش است. ستيزه و اختلاف در خانواده از علل مهم گرايش افراد به ناهنجاري ها و اعتياد است. افراد پرورش يافته در خانواده نابسامان و از هم گسيخته زمينه هاي بيشتري در گرايش به انحراف و اعتياد دارند. طبق يافته هاي تحقيقي 44 درصد بزهكاران جامعه ما در خانواده هاي لاابالي زندگي مي كنند.
7-عدم نظارت بر رفتار فرزندان
يكي از آثار اعتياد ، از ميان رفتن نظم و انضباط و كنترل رفتار اعضاي خانواده است. والدين معتاد به جاي كنترل رفتار فرزندان ، خود مورد كنترل قرار مي گيرندو حتي گاه به خاطر اعمال و رفتارشان از سوي فرزندان مورد شماتت قرار مي گيرند. در چنين خانواده هايي والدين با از دست دادن موقعيت و اعتبار خود در خانواده ديگر قادر به كنترل فرزندان نيستند و فرزندان هم با آزادي عمل بيشتري به انجام كارهاي دلخواه خود دست مي زنند ، با هر كه بخواهند دوستي مي كنند ، به هر كجا كه بخواهند مي رونـــد و بدين ترتيب زمينه انحراف فرزندان داراي والدين معتاد فراهم مي شود.اثرات اعتياد پدر اعتياد شوهر به انزوا و دوري از همسر و عدم تعلق عاطفي، جر و بحث و درگيري و نزاع بين زن و شوهر منتهي مي‌شود. اين وضعيت تأثيرات نامطلوبي بر شخصيت فرزندان مي‌گذارد.
9- اختلال در روابط اجتماعي خانواده
معمولاً مخفي‎كاري و اضطراب بر رفتار پدر معتاد حاكم است؛ آنان در گفتار خود نوعي هيجان، نگراني و توجيه‎گرائي دارند. در اين خانواده‎ها، احترام و عطوفت متقابل در درون نظام خانواده از بين مي‎رود و ميزان ناسازگاري بين اعضاي خانواده افزايش مي‎يابد. اين رفتارها به تدريج بر روابط و مناسبات اجتماعي خانواده، تأثير مخرب برجاي مي‎گذارد، به گونه‎اي كه همسر و فرزندان در معاشرت‎هايي كه با حضور پدر صورت مي‏‎گيرد، احساس راحتي و امنيت نمي‎كنند. بنابراين در روابط اجتماعي اعضاي خانواده‌هاي پدر معتاد، به جاي مهر و عطوفت، خشونت حاكم مي‎شود؛ اعضاي خانواده معتاد، با فاميل و بستگان و آشنايان مراودة بسيار كمي دارند و در معاشرت‌هايي كه پدر معتاد حضور دارد، اعضاي خانواده، به جاي احساس راحتي و غرور، بيشتر احساس شرم و خجالت مي‎كنند.
10- نارضايتي از زندگي زناشويي
زناني كه از زندگي زناشويي خود راضي نيستند و احساس مي كنند كه راه بازگشت هم ندارند بيشتر در معرض اعتياد قرار دارند . همچنين زناني كه در زندگي قبلي و فعلي خود مورد بدرفتاري و خشونت همسر قرار دارند ممكن است براي غلبه بردرد، ‌اضطراب و استرس ناشي از آن ، مواد مخدر مصرف كنند.
11- طرد از خانواده
زنان معتاد علاوه بر از دست دادن منزلت و اعتبار اجتماعي خود ، از سوي خانواده نيـــز طرد مي شوند. از آنجا كه اعتياد زنان سرمنشاء انواع رفتارهاي ضد اخلاقي است ، لذا خانواده زنان معتاد با قطع روابط عاطفي و حمايت خانوادگي مشكلات جديدتر و خطرناك تري را بر سر راه آنان قرار مي دهند.
راهکار مبارزه با مواد مخدر
1-ايمن سازي كودكان
آشنايي با مفاهيم مثبت و منفي و گرايش به آنها عملا از محيط خانواده آغاز مي شود و به همين ترتيب با ورود کودک به اجتماعي بزرگ تر ادامه مي يابد. با آموزش صحيح که البته کار چندان آساني نيست، کودک در جايگاه يک فرد با ارزش ها و ضد ارزش ها به خوبي آشنا مي شود.
2- تربيت صميمانه
والدين آگاه با شيوه تربيتي صميمانه، از آسيب پذير شدن فرزند خود جلوگيري مي کنند. به اين معنا که اگر روش تربيتي به درستي اعمال شود، مقاومت لازم براي مواجهه با مسائل و مشکلات بدون آسيب پذيري امکانپذير خواهد بود. واضح است که تحت شرايط يکسان، افراد آسيب پذير بيش از ديگران صدمه مي بينند.
3- اوقات خوش با کودکان
اوقات خوش زرمان هاي مفيدي هستند كه در آن والدين زماني را با كودكان شان در يك فعاليت مشترك و لذت بخش مي گذرانند. ممكن است كودك زمان هاي زيادي را د رخانه به سر برد امام هيچ احساس شادي و لذتي نكند . اما گاهي يك داستان كه براي او مي خوانيم لحظات فراموش نشدني را براي خود و فرزندان به وجود مي آورد .
4- بوجود آوردن فضای گفتگو
فضای گفتگو باعث می شود تا كودك مشكلات خود را بيان كند : شايد يكي از بزرگترين مشكلات هركي پيدا كردن فردي است كه بتوان با اعتماد به او مشكلاتش را بازگو كند . قاعدتا براي كودكان با داشتن والدين اين مسئله نبايد زياد مشكل باشد.
5- توافق والدين بر روش تربيتي واحد
زماني كه والدين در تربيت كودك با هم هماهنگ باشند كودك خواهد فهميد مي تواند رفتار خود را تنظيم نمايد و احساس مي كند برنامه مشخص با خانواده حاكم است. جنگ ميان والدين بر سر كودك هيج پيروزي نخواهد داشت و تمام اعضا خانواده بازنده خواهند بود .،
نقش خانواده برای ارتقاء سطح كيفي رابطه با فرزندان
-از صميم‌ قلب‌ با فرزندان‌ خود صحبت‌ كنيد،اجازه‌ دهيد بفهمند شما نگران‌ سلامتي‌ آنان‌هستيد، با دقت‌ به‌ صحبت‌هاي‌ آنان‌ گوش‌ فرادهيد
– از فرزندان‌ خود بخواهيد عقايد و نظرات‌خود را آزادانه‌ مطرح‌ سازند و درباره‌ آنهابه‌گفتگو بپردازيد.
– با آنهابا صداقت‌ و صراحت‌ كامل‌ صحبت‌كنيد، آنها را متوجه‌ كنيد كه‌ افكار مربوط به‌نگهداري‌، فروش‌ و مصرف‌ مواد مخدر و هر گونه‌ارتباط و درگير شدن‌ با مواد مخدر محكوم‌ به‌شكست‌ و نابودي‌ است‌.
– فرزندان‌ را تشويق‌ كنيد نكات‌ ياد گرفته‌ شده‌در خصوص‌ مواد مخدر را با همسالان‌ در ميان‌بگذارد.
– سعي‌ كنيد اطلاعات‌ صحيح‌ و كامل‌ را با ذكرمثال‌هاي‌ مشخص‌ و عملي‌ در اختيار آنان‌ قراردهيد.
– از كنايه‌ و طعنه‌ و حتي‌ استعاره‌ نا مفهوم‌اجتناب‌ كنيد و تاحد امكان‌ ساده‌ و واضح‌ صحبت‌كنيد.
– مطمئن‌ شويد فرزندتان‌ منظور و انتظارات‌شما را درك‌ كرده‌ است‌.
– پيام‌هاي‌ پيشگيري‌ را بيش‌ از يكبار تكراركنيد.
– بر روي‌ مشكلات‌ دنيا و امكانات‌ واقعي‌ تاكيدو تمركز كنيد و راه‌هاي‌ كمك‌ به‌ يكديگر و راه‌ حل‌مشكلات‌ را در خانواده‌ جستجو كنيد.
– هنگام‌ بحث‌ با فرزند، خشم‌ و عصبانيت‌ خودرا كاملا كنترل‌ كنيد و از بوجود آمدن‌ تضاد و تعارض‌ جلوگيري‌ كنيد.
– مذاكره‌ را به‌ مشاجره‌ تبديل‌ نكنيد
. برای فرزندان خود درطول روز یک الگوی مناسب باشید و برای او درستکاری ، صداقت ، تواضع و کلیه صفات مثبت را به نمایش بگذارید .
– به حرفهایش خوب گوش دهید و به موقع صحبت کنید، فرزند خود را با گفتن این جملات که چقدر جالب، من این رانمی‌دانستم و…به گفتن بیشتر تشویق کنید
. از قبل آماده باشید: شما می‌دانید که فرزندانتان کنجکاوند وسئوالات بسیاری درباره مواد مخدر دارند و طبیعتاَ آنها را باشما درمیان می‌گذارند.
-به فرزندانتان نزدیک شوید
-حتماَ زمانی را به فرزندانتان اختصاص دهید. به طور منظم و هفتگی با او برنامه ریزی کنید و به کارهای مختلف بپردازید –جلسات خانوادگی برگزار کنید واهمه نداشته باشید از فرزندانتان بپرسید که کجا می‌رود. باچه کسی می‌رود. و آنجا چه می‌کند.
– دوستان فرزندانتان را بشناسید و با والدین آنها ارتباط برقرار سازید.
-ابراز عشق کنید.
نتيجه گيري
¤ ¤ ¤
به طور خلاصه آن چه والدين مي توانند درباره مواد مخدر به نوجوان شان بياموزند، مي تواند در زمينه پزشكي (آسيب هاي بدني ناشي از مصرف مواد مثل ابتلاي به ايدز، هپاتيت و انواع بيمارهاي قابل انتقال از طريق تزريق)، و يا روانشناختي (آسيب هاي رفتاري ناشي از مصرف مواد مثل بزهكاري، فحشا، جنايت و…) و ياحتي عواقب قانوني دستگير شدن همراه با موادمخدر و مسائل قضايي متعاقب آن باشد. آنها بايد از همان ابتدا مواد را نپذيرند. آنها بايد چنان تعليم ببينند كه اساسا هيچ گرايشي به موادمخدر پيدا نكنند و با قاطعيت تمام، دست رد به سينه دوستان و افراد ناباب جامعه بزنند. جوانان و نوجوانان مي توانند با استفاده از يادگيري مهارت هاي زندگي و شيوه هاي حل مشكلات، راه هاي مقاومت و استقامت در برابر مصرف مواد را بياموزند. مهارت هاي زندگي عبارتند از مهارت حل مسئله، مهارت تصميم گيري مناسب، مهارت برقراري روابط اجتماعي با ديگران، اعتماد به نفس براي ورود به اجتماع، شناخت خطرات گوناگون، مهارت تفكر انتقادي، نوعدوستي و همدلي، شناخت هويت ملي خود، احترام به حقوق افراد، توانايي «نه» گفتن به خواسته هاي غلط ديگران، شناخت خود و استعدادهاي خود، انتخاب هدف هاي واقع بينانه براي زندگي، داشتن تفكر خلاق، روحيه استقلال طلبي و مسئوليت پذيري، روش حل اختلاف، داشتن نگرشي مثبت به زندگي و…
منابع:

– كتاب زنان (‌فصلنامه شوراي فرهنگي اجتماعي زنان) ، شماره 22 ، ص 133 ، ابراهيم قاسمي روشن
– امير محمد پيام ، كارشناس پيشگيري از مواد مخدر در خصوص اعتياد زنان
– آذري پور ، عضو كميته مبارزه با استعمال دخانيات وزارت بهداشت ( منبع خبرنامه زنان ، ص 29 ، دي 82)
– مهندس خديجه محصلي ، خبرنامه زنان ص 30 ، اسفند 82
-مسعود پزشكيان وزير بهداشت و درمان ، ستاد مبارزه با مواد مخدر رياست جمهوري ، 23/3/85
-فاطمه صفري،اعتياد زنان ، تفاوت هاي جنسيتي در زمينه سوء مصرف مواد مخدر و درمان آن ، ص 18
– دكتر رضا قاسمي برقي معاون بهداشتي دانشگاه علوم پزشكي قزوين ، خبرگزاري ایران