بررسی رفتارهای پرخطر افراد و راه های مقابله با آن

درسیاهکل/دکتر رحمت یوسفی ذاکِلِه بَری(دکترای مطالعات اجتماعی): نوجوانی یکی از حساس‌ترین مراحل زندگی در رشد و تکامل سلامت جسمی، روانی و اجتماعی می‌باشد، اگرچه این دوران انتقال از کودکی به بزرگسالی برای بسیاری از نوجوانان، در زمان‌های قبل به خوبی سپری می‌گردید، ولی با توجه به تغییرات تکنولوژیک، فرهنگی و اجتماعی سریع و پرشتاب جوامع امروز، این دوران برای تعدادی از نوجوانان همراه با بروز مشکلات فراوان جسمی، روانی و اجتماعی بوده و پایه بسیاری از رفتارهای پرخطر و آسیب‌های اجتماعی در آنان گذاشته می‌شود.

قوانین و برنامه‌های مربوط به مسائل بهداشتی و ارتقاء سلامتی در نوجوانان نیازمند توجه فوری می‌باشد، زیرا این گروه سنی، یک بخش عمده از جمعیت را تشکیل می‌دهند، از طرفی منابع مادی و معنوی قابل توجهی جهت آموزش و تربیت آنان سرمایه‌گذاری می‌گردد و بسیاری از الگوهای رفتاری در بزرگسالی، در خلال این دوران شروع و تثبیت می‌گردند، لذا بررسی رفتارهای پرخطر، انحرافات و آسیب‌های اجتماعی در نوجوانان یکی از وظایف اساسی دست‌اندرکاران امر بهداشت و درمان و آموزش و پرورش می‌باشد، زیرا عدم توجه به این امر می‌تواند منتج به بروز بیماری‌ها و مشکلات عدیده در آنان شده و سبب کاهش قدرت بهره‌وری و هدر رفتن سرمایه‌گذاری‌های اجتماعی برای این گروه عظیم گردد.

رفتارهای پرخطر نظیر اعمال خشونت و درگیری فیزیکی با دیگران، استعمال دخانیات، مصرف الکل و مواد مخدر و داروهای نشاط‌آور، رفتارهای پرخطر جنسی، همه از رفتارهایی هستند که می‌توانند سبب افزایش اضطراب در نوجوانان شده و زمینه را برای ابتلاء آنان به انواع بیماری‌ها و حتی مرگ زودرس فراهم آورند، به علاوه عوارض ناشی از انجام رفتارهای پرخطر شامل افزایش افسردگی و ایجاد افکار و یا اقدام به خودکشی، مسمومیت ناشی از الکل و یا مستی‌های غیر قابل پیش‌بینی و تحریک‌پذیری، افزایش اعمال خشونت و درگیری‌های فیزیکی با دیگران، افزایش احتمال صدمه دیدن و یا مرگ و میر ناشی از مصرف الکل و مواد مخدر گزارش گردیده است.

از نظر گستردگی و اهمیت انتخاب موضوع پژوهش لازم به ذکر است که در کشور نیز تحقیقات کمی و کیفی در زمینه بررسی رفتارهای پرخطر در نوجوانان ایرانی انجام شده است؛ در یک مطالعه کیفی نیز به این امر اشاره شده است که دوستی‌های ناسالم و بدور از نظارت والدین، مصرف سیگار، الکل و مواد مخدر، رفتارهای پرخطری هستند که در بین نوجوانان به فراوانی دیده می‌شوند. از سویی دیگر در اولین گزارش ملی از رتبه‌بندی وضعیت سلامت در رابطه با نوجوانان ایرانی مشخص گردید که وضعیت سلامت و فعالیت جسمی و هم‌چنین وجود رفتارهای پرخطر در نوجوان و خانواده وی تأثیر عمده‌ای را بر درک نوجوانان از مفهوم سلامت خود می‌گذارد و به آن شکل می‌دهد. به عبارتی نوجوانان با سلامت و فعالیت جسمی کافی و مناسب و عدم وجود رفتارهای پرخطر در خود و خانواده‌شان، دارای درک بهتری از وضعیت سلامت خود می‌باشند و از آن‌جایی که پویایی و نحوه عملکرد خانواده، بر بهداشت روانی نوجوانان و مشکلات رفتاری در آنان مؤثر می‌باشد، تأثیر عوامل خانوادگی بر رفتارهای پرخطر از دیدگاه نوجوانان از میان سایر عوامل(فردی، اجتماعی و آموزشگاهی) انتخاب گردید تا به صورت عمیق‌تری مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

در زمینه انتخاب چگونگی بررسی و تحلیل اطلاعات بایستی رویکردی انتخاب شود که به طور مؤثر و مکفی به موضوع مورد پژوهش پاسخ دهد، با این‌که تحقیقات کمی روش بسیار مناسبی برای پاسخ به سؤالاتی در مورد رابطه علت و معلولی بین متغیرها و توصیف فراوانی و گستردگی پدیده‌هاست ولی تحقیقات کیفی به دنبال درک و فهم عمیق دیدگاه‌ها، نظرات و تجارب افراد یا گروه‌های ویژه بوده و شیوه‌ای منظم برای بررسی و فهم موجودات انسانی و تعامل آن‌ها با خود و محیط اطرافشان می‌باشند. در رابطه با نقش عوامل خانوادگی در بروز یا پیشگیری از رفتارهای پرخطر در نوجوانان، می توان به «فضای روانی موجود در خانواده» اشاره نمود، به عبارتی کمبودها و خلأ‌های عاطفی نوجوانان در خانواده و میزان و نحوه ابراز محبت نسبت به آنان و هم‌چنین عدم تأمین امنیت و آرامش نوجوان در این محیط از مسائل مهم در بروز رفتارهای پرخطر در آنان می‌باشد، به طور مثال: یک دختر دانش‌آموز: «کسی که محبت نمی‌بیند، کسی که راست یا دروغ بهش محبت کنه جذبش می‌شود» و یا یکی دیگر از دانش‌آموزان دختر: «ممکن است نوجوانی از نظر رفاهی تامین باشد ولی به دلیل کمبود محبت و این‌که از بچگی، پدر و مادر را دوست خودش نمی‌داند، می‌تواند به سمت این رفتارها کشیده بشود» و یا یک پسر دانش‌آموز: «وقتی پدر و مادر‌ها زیاد با هم دعوا می‌کنند، هر کس به کار خودش باشد و پدر و مادر از بچه‌های خود و احوال هم باخبر نباشند، هر کدام از اعضای خانواده به سراغ یک پناهگاه و سنگ صبوری می‌روند که بعضی وقتها، آنها یا دوست ناباب و یا مواد مخدر است».

در رابطه با «روش فرزند پروری والدین»، «نحوه کنترل و نظارت بر نوجوان از نظر میزان سخت‌گیری‌ها و نحوه مواجهه آنان با اشتباهات و خطاهای وی» نمونه‌های پژوهش به سخت‌گیری‌های بیش از حد و یا آزادی دادن‌های غیرمنطقی و زیاد به فرزندان اشاره داشتند، به طور مثال، یکی از دختران دانش‌آموز: «آزادی دادن بیش از حد به دخترها بعد از دوره پیش‌دانشگاهی و یا برای پسرها از دوره بلوغ به بعد، باعث این رفتارها می‌تواند بشود، تا به یک سنی بچه‌ها کنترل می‌شوند ولی از دوره راهنمایی به بعد، کنترل پدر و مادرها کم می‌شود و این بچه‌ها الگوی بدی برای سایر بچه‌ها هستند».

به نظر بسیاری از دانش‌آموزان، «اگر راهنمایی و کنترل والدین به شکل غلط باشد، یا نتیجه‌ای ندارد یا برعکس عمل می‌شود» مثلا اگر سخت‌گیری والدین زیاد باشد و یک‌دفعه نوجوان رها (به اصطلاح خودشان، «ول») شود، صدمه خوردن به نوجوان در جامعه بیشتر است، به طور مثال، یکی از دختران دانش‌آموز: «والدینی را می‌شناسم که وقتی بیرون از خانه می‌رفتند، در را روی دختر خود قفل می‌کردند ولی این دختر خانم در بیرون از خانه آرایش می‌کرد».

همچنین به نظر بسیاری از نمونه‌های پژوهش، «بعضی از پدر و مادرها با بچه‌های خود دوست نیستند»، به طور مثال دختر دانش‌آموزی مطرح می‌کرد: «اگر نوجوان‌ها، پیش پدر و مادر «درد دل» کنند و مسائل و مشکلات خود را بگویند، والدین به قول معروف «الم‌شنگه» راه می‌اندازند و بد برخورد می‌کنند».

به نظر اکثریت مشارکت کنندگان در بحث‌ها، راهنمایی خانواده نباید با زور و اجبار و یا نصیحت کردن دائمی باشد و نباید آنان را با سایرین مقایسه کنند و بهتر است برای نوجوان مثال عینی بزنند (یعنی برای عواقب منفی انجام رفتارهای پرخطر و نادرست، مثال‌های ملموس و عینی از زندگی و مشکلات این‌گونه افراد، برای نوجوان خود مطرح کنند). به علاوه اکثریت دانش‌آموزان بر این امر توافق داشتند که: «در صورت بروز رفتارهای پرخطر و نادرست در نوجوان‌ها، خانواده، آن‌ها را طرد نکنند و بخشش داشته باشند»، همچنین خانواده به طور غیرمستقیم کنترل داشته باشد و به طور مستقیم، کار خطای نوجوان را مطرح نکنند و توسط فردی که در خانواده بیشتر، حرفش مورد قبول است، به نوجوان هشدار داده شود. از سویی دیگر «سرزنش‌ها و ملامت‌ها، تبعیض قائل شدن بین فرزندان و یا مقایسه نوجوان با سایرین» از دیگر مواردی بود که توسط بسیاری از نمونه‌های پژوهش مطرح گردید، به طور مثال یکی از دانش‌آموزان پسر: «بعضی وقت‌ها به خاطر عدم موفقیت در درس‌ها، به نوجون‌ها حرف‌هایی زده می‌شود که اعتماد به نفس آن‌ها را پایین می‌آورد و کسی هم نیست که حرف‌های آن‌ها رو گوش کند، به خاطر همین دست به اعمال پرخطر می‌زنند».

در رابطه با این سؤال که «چرا در حال حاضر برخی از والدین با فرزندان خود ارتباط خوبی برقرار نمی‌کنند؟» اکثر نمونه‌های پژوهش با این امر موافق بودند که: «به دلیل مشغله‌های کاری آنان است که فشار عصبی دارند و با فرزند خود خشونت‌آمیز رفتار می‌کنند، همچنین وقتی چندین بار تذکر می‌دهند و می‌بینند که نوجوان‌ها به حرف آن‌ها توجهی نکرده و قبول نکرده‌اند، آن وقت عصبانی می‌شوند و بد برخورد می‌کنند»، از سویی دیگر در رابطه با این سؤال که برای بهبود روابط بین والدین و فرزندان جهت پیشگیری از رفتارهای پرخطر در نوجوانان، آیا باید والدین خود را تغییر دهند یا نوجوانان؟ که اکثریت نمونه‌های پژوهش با این امر موافق بودند که در درجه اول والدین باید تغییر کنند، البته بچه‌ها نیز باید راهنمایی شوند تا از عقل خود استفاده کنند و خیلی احساساتی نباشند و به این درک برسند که نباید رفتارهای پرخطر را انجام دهند.

از نظر اکثریت نمونه‌های پژوهش، «داشتن روش تربیتی درست از طرف والدین (نظیر راهنمایی نوجوان به صورت متقاعد کردن و نه اعمال زور و خشونت) و همچنین جو خانوادگی صمیمی و عاطفی‌تر و داشتن روابط دوستانه با فرزندان به صورتی که فرزند، پدر و مادر خود را بهترین دوست خود بداند، و هم‌چنین به آن‌ها آموزش داده شود که چگونه با فرزند خود ارتباط برقرار کنند»، می‌تواند در پیشگیری از رفتارهای پرخطر مؤثر باشد، به طور مثال، از سوی یکی از دانش‌آموزان دختر مطرح شد: «پدر و مادر از طریق گفتن خاطره از دوران نوجوانی و جوانی خودشان ارتباط خوبی را بین خود و فرزندانشان به وجود بیاورند» (که البته در این مورد برخی از دانش‌آموزان دیگر مطرح کردند که صمیمیت افراطی هم خوب نیست و موافق بودند برای «آتو نگرفتن» بچه‌ها از خاطرات گذشته والدین، آن‌ها کارها و جنبه‌های مثبت رفتاری خود را بازگو کنند، به عبارتی «بیان تجارب مثبت والدین در زمینه چگونگی مواجهه موفقیت‌آمیز خود با مشکلات و دوری از رفتارهای پرخطر») .

مشکلات رفتاری نوجوانان نظیر سوء مصرف مواد مخدر، انحرافات اخلاقی و اجتماعی، افت و ترک تحصیل و اعمال خشونت و پرخاشگری، نه تنها در ابعاد فردی و خانوادگی بلکه برای کل جامعه هزینه‌آور بوده و پیامدهای اجتماعی، بهداشتی و اقتصادی بسیار منفی را در بر دارد. از سویی، خانواده کوچک‌ترین واحد اجتماعی و اولین جایگاه تربیتی برای فرزندان می‌باشد. لذا به عنوان مهم‌ترین عامل تأثیرگذار در شکل‌گیری رفتارهای مثبت یا منفی، ایجاد عادت‌های مطلوب یا نامطلوب و هم‌چنین اتخاذ روش‌های سالم یا ناسالم برای زندگی فردی و اجتماعی در آینده می‌باشد، به همین دلیل در ۳۰ سال گذشته، پزشکان، مشاورین، معلمین و دانشمندان به دنبال بررسی و دستیابی به «روش والدی اثربخش» می‌باشند تا والدین را در زمینه تأمین بیشتر سلامت روانی فرزندان و ارتقاء بخشیدن توانایی مقاومت در مقابل عوامل تأثیرگذار منفی کمک و راهنمایی نمایند تا فرزندان در مقابل اتخاذ رفتارهای پرخطر واکسینه شده و توانایی خودمراقبتی کسب نموده و روش‌های مثبت ارتباط با خانواده، مدرسه و جامعه را بیاموزند.

از دیدگاه اکثریت نمونه‌های پژوهش، دوستی با جنس مخالف، رایج و شایع‌ترین رفتار پرخطر در سنین نوجوانی و دوره دبیرستان می‌باشد، در همین راستا در مطالعه‌ای کیفی نیز عنوان شده است که دوستی‌های ناسالم از جمله شایع‌ترین رفتارهای پرخطر در سنین نوجوانی می‌باشد. همچنین میزان و نحوه برقراری ارتباط والدین با نوجوان، چگونگی روش‌های تربیتی آنان، نحوه راهنمایی و کنترل والدین، میزان و نحوه سخت‌گیری‌ها و نوع برخورد والدین با اشتباهات و خطاهای نوجوان، فضای خانوادگی از نظر تأمین نیازهای روحی و امنیت و آرامش نوجوان در خانواده، عملکردهای منفی والدین نظیر مقایسه نوجوان با دیگران و قائل شدن تبعیض در خانواده، به عنوان عوامل خانوادگی مؤثر بر رفتارهای پرخطر در نوجوانان تلقی گردیده بود. از سویی دیگر قرار گرفتن والدین در جایگاه بهترین دوست و حامی برای نوجوان، جو خانوادگی صمیمی و عاطفی‌تر و آموزش به والدین در زمینه روش‌های تربیتی و نحوه برخورد با نوجوان از مسائل مهمی بود که در زمینه عوامل خانوادگی بازدارنده رفتارهای پرخطر در نوجوانان ذکر می گردد.

در بسیاری از تحقیقات انجام شده دیگر نیز مشخص گردیده است که عملکرد مطلوب والدین آثار حفاظتی کوتاه و بلندمدتی را بر پیشگیری از رفتارهای پرخطر و آسیب‌های اجتماعی ناشی از آن در نوجوانان دربر دارد و وجود ارتباط باز و با کیفیت بالا بین نوجوان و والدین و بررسی و کنترل فعالیت‌های نوجوانان در پیشگیری از این رفتارها مؤثر است. به عبارتی «روش مقتدرانه تربیتی» توسط والدین عموما دارای نتایج بهتری برای نوجوان خواهد بود ، رفتار والدی مؤثر نظیر کنترل و نظارت صحیح بر فعالیت‌های نوجوان، صحبت کردن با وی راجع به رفتارهای پرخطر و آسیب‌های ناشی از آن و داشتن ملایمت و گرمی والدین به دلیل افزایش اعتماد به نفس در نوجوانان سبب پیشگیری از رفتارهایی نظیر مصرف الکل و مواد مخدر نظیر ماری جوآنا و استعمال دخانیات می‌شود و اثر حفاظتی دارد.

از سویی دیگر در مطالعه‌ای در زمینه درک نوجوانان از روش فرزندپروری والدین (روش اقتدار منطقی، استبدادی، سهل‌گیر و مختلط) مشخص گردیده است، نوجوانانی که اقدام به رفتارهای پرخطر نظیر سوء مصرف مواد کرده بودند، روش فرزندپروری والدین خود را بیشتر سهل‌‌گیر و کمتر دارای اقتدار منطقی درک کرده بودند.

با توجه به سه شیوه فرزندپروری شامل شیوه سهل‌گیرانه، مستبدانه و اقتدار منطقی، می‌توان اظهار داشت که کارکرد خانواده معمولا در شیوه «اقتدار منطقی» نیرومندتر است، به عبارتی خانواده‌هایی که در شیوه‌های فرزندپروری خود از اصل همکاری و دموکراسی در روابط پیروی می‌کنند، توانایی بیشتری برای انطباق با تغییرات دارند و شرایط مناسبی را برای رشد فرزندان فراهم می‌کنند.

در خانواده با الگوی سالم، اعضای خانواده مورد حمایت یکدیگر هستند، انتظارات مربوط به نقش‌های افراد روشن و دارای انعطاف است و مقررات خانواده واضح و انعطاف‌پذیر بوده و بی‌مرز نمی‌باشد.

در تحقیقات دیگر نیز آمده است که عدم پاسخ‌گویی مؤثر به نیازهای نوجوان، درگیری ضعیف والدین با مسائل و مشکلات نوجوان و بی‌تفاوتی آنان در قبال وی، توانایی پایین و قدرت ضعیف خانواده در حل مشکلات و ارتباط ضعیف والدین با نوجوان به طور معنی‌داری با درونی‌سازی و برونی‌سازی مشکلات در نوجوانان همبستگی و ارتباط دارد. به عبارتی پویایی و سطح و نحوه عملکرد خانواده بر بهداشت روانی نوجوانان و مشکلات رفتاری در آنان مؤثر می‌باشد.

فضای روانی ـ عاطفی خانواده و ویژگی‌های خانوادگی نظیر خانواده‌های از هم گسیخته، شکاف فکری و عاطفی بین والدین و فرزندان، وجود ضعف اخلاقی و بی‌بند و باری در خانواده، برخوردهای نامناسب والدین با نوجوان و عدم آگاهی والدین از اصول تعلیم و تربیت و مهارت‌های زندگی جزو عوامل مستعدکننده، و برقراری ارتباط مناسب و صمیمانه‌تر بین والدین و فرزندان نظیر درک بیشتر نوجوانان و احترام گذاشتن به شخصیت و عقاید آنان و دادن آزادی‌های منطقی به فرزند، آموزش مهارت‌های زندگی و روش‌های صحیح و علمی تربیت فرزند به والدین از طریق برگزاری کلاس‌های آموزش خانواده در مدارس و یا از طریق رسانه‌ها از عوامل بازدارنده بروز رفتارهای پرخطر و آسیب‌های اجتماعی ناشی از آن در نوجوانان مطرح شده است.

شایان ذکر است که ویژگی‌های خانواده، تأثیر بسیار قوی بر بروز رفتارهای پرخطر و آسیب‌های اجتماعی در نوجوانان دارد، به طوری که دانش‌آموزانی که والدینشان مبادرت به انجام رفتارهایی نظیر استعمال دخانیات، مصرف الکل و مواد مخدر می‌نمایند، به میزان بیشتری درگیر رفتارهای پرخطر می‌گردند، هم‌چنین موارد دیگری از جمله پایین بودن وضعیت اقتصادی ـ اجتماعی، عدم انسجام و ضعف ارتباطات خانوادگی و اعتیاد والدین و یا مورد خشونت قرار گرفتن نوجوان از سوی اعضای خانواده (توهین و بی‌احترامی در جمع نسبت به وی، مورد ناسزا و فحاشی قرار گرفتن، تهدید و ترساندن نوجوان از طریق گفتار و رفتار خشونت‌آمیز و پرتاب اشیاء به طرف وی)، ارتباط معنی‌دار و قوی با بروز رفتارهای پرخطر در نوجوانان دارند. به علاوه زندگی با یکی از والدین (تک‌والدی بودن) و یا عدم زندگی در کنار والدین، کمبود نظارت و کنترل والدین و عدم صرف شام و ناهار در کنار خانواده روابط ضعیف و نامناسب خانوادگی، سردی و نداشتن روابط صمیمی و عاطفی با والدین، کمبود مراقبت، اعتماد و حمایت از سوی والدین، کمبود احساس تعلق و وابستگی به والدین و عدم همبستگی خانوادگی با افزایش بروز رفتارهای پرخطر در نوجوانان همراه می‌باشد، در حالیکه درگیر شدن خانواده با مسائل و مشکلات نوجوان و عدم بی‌تفاوتی خانواده در قبال وی، وجود روابط گرم عاطفی و دریافت حمایت از افراد بزرگسال، ارتباط نزدیک بین والدین و فرزندان و وجود ارتباطات ارشادی از سوی والدین با کاهش بروز رفتارهای پرخطر در نوجوانان همراه بوده است.

با توجه به عواقب زیانبار رفتارهای پرخطر در نوجوانان در ابعاد فردی، خانوادگی و اجتماعی، تمام کوشش دست‌اندرکاران حوزه آموزش و پرورش و بهداشت و درمان بایستی بر کاهش بروز این رفتارها و عوارض ناشی از آن معطوف گردد، طبق نظر کارشناسان، این مهم از طریق ایجاد و گسترش مفهومی به نام «سرمایه‌های تکاملی» جهت ایجاد سپر حفاظتی در نوجوانان امکان‌پذیر می‌باشد، سرمایه‌های تکاملی کیفیات و تجارب مثبتی هستند که به نوجوان کمک می‌کنند که رشد روانی ـ اجتماعی سالمی داشته و به بزرگسالانی مراقب و مسئول تبدیل شوند، این سرمایه‌ها که می‌توانند به صورت درونی و بیرونی باشند، نفوذ قوی بر رفتار فرد دارند، به طوری که از بروز مشکلات رفتاری و آسیب‌های اجتماعی جلوگیری نموده و سبب ارتقاء رفتارها و نگرش‌های مثبت در فرد می‌گردند.

سرمایه‌های تکاملی می‌توانند به عنوان ویژگی‌های مثبت فرد و محیط پیرامون وی باشند؛ نظیر وجود حمایت خانوادگی و ارتباطات مثبت افراد خانواده با یکدیگر، توجه والدین به مسائل و مشکلات نوجوان از طریق ارتباط اولیاء و مربیان، واضح و روشن بودن قانون، مرزها و قیود در خانواده، وجود الگوهای مثبت بزرگسال در خانواده و مدرسه برای نوجوان، مدت زمان حضور در خانه و بودن با والدین، میزان نظارت رسمی (از سوی نیروهای انتظامی) و نظارت‌های غیررسمی (سازمان‌های غیردولتی، انجمن‌ها، همسایگان) در سطح جامعه، عملکرد مثبت رسانه‌ها، بسیج‌های اطلاع‌رسانی و وجود سیستم‌های قوی مشاوره، کاهش بیکاری، وجود منابع کافی برای برنامه‌ریزی اوقات فراغت نوجوانان و افزایش روی آوردن آنان به فعالیت‌های ورزشی و هنری. به علاوه طی سالیان اخیر جهت پیشگیری از رفتارهای پرخطر و عوارض ناشی از آن، جهت کمک به کودکان و نوجوانان برای تقویت توانایی سازگاری و انعطاف‌پذیری با استرس‌ها و چالش‌ها، ایجاد مهارت‌های اجتماعی مثبت و ایجاد یک محیط پرورشی و تربیتی مطلوب در خانواده، مدرسه و جامعه، برنامه‌هایی طراحی و اجرا گردیده است.

برنامه‌های آموزشی اگر در حوزه‌های عاطفی ـ اجتماعی (نظیر آموزش معیارهای انتخاب دوست، نحوه مناسب گذران اوقات فراغت و غیره) با توجه به مسائل فرهنگی دانش‌آموزان و متناسب با سطح رشد و تکامل آنان بوده و در چندین دوره تحصیلی ارائه و به نوعی تکرار شوند، می‌توانند در کاهش رفتارهای پرخطر در نوجوانان مؤثر باشند، هم‌چنین آموزش‌ها و برنامه‌های خانواده‌محوری که سبب ارتقاء پویایی ارتباط بین والدین و فرزندان و افزایش عملکرد خانواده می‌گردد، بیش از برنامه‌های رفتارمحور سبب کاهش بروز رفتارهای پرخطر در نوجوانان می‌گردد.

پیشنهاد گردیده است که تقسیم‌بندی و طراحی اقدامات پیشگیری‌کننده خانواده‌محور بر اساس فاکتورهای خطر محیطی ـ تکاملی و فاکتورهای تعامل بین فردی باشد، این مداخلات شامل آموزش نحوه درگیری صحیح والدین با مسائل و مشکلات نوجوان و آموزش تکنیک‌های ارتباطی مؤثر بین والدین و فرزندان می‌باشد.

برنامه‌های پیشگیری از رفتارهای پرخطر و ارتقاء سلامت روانی ـ اجتماعی نوجوانان بایستی، در مراحل زودهنگام شروع گردد و برنامه‌ای ادامه‌دار و پیگیر، همه‌جانبه و جامع باشد و بر تأثیر خانواده و هم‌سالان بر رفتارهای نوجوان توجه و تأکید داشته باشد.

در نهایت این‌که بهره‌مندی از وجود خانواده‌ای سالم و منسجم که تأمین‌کننده نیازها و بهداشت روانی ـ اجتماعی نوجوان باشد، بهبود روابط فی‌مابین والدین و نوجوانان به صورتی که والدین، بهترین دوست و حامی نوجوان بوده و اتخاذ روش فرزندپروری صحیح از سوی والدین (مجاب و متقاعد کردن نوجوانان و نه اعمال خشونت و زور)، به عنوان مهم‌ترین عوامل خانوادگی مؤثر بر کاهش رفتارهای پرخطر در نوجوانان مطرح می‌باشند.

هم‌چنین آموزش‌های جامع و پیگیر (جهت افزایش آگاهی و تغییر نگرش و رفتارها) به نوجوانان در رابطه با شایع‌ترین رفتارهای پرخطر (دوستی با جنس مخالف) و هم‌چنین به والدین آنان در رابطه با روش‌های صحیح فرزندپروری و چگونگی کنترل و راهنمایی نوجوانان، می‌تواند در کاهش این معضل اجتماعی و تعدیل عوامل خانوادگی مؤثر بر آن مفید باشد.

دوران نوجوانی یکی از حساس ترین مراحل زندگی در رشد و تکامل جسمی، روانی و اجتماعی فرد می باشد، در جدال کسب استقلال و عدم وابستگی که از ویژگیهای نوجوانی است و در اثر تغییرات تکنولوژیک، فرهنگی و اجتماعی سریع جوامع امروز، برخی از نوجوانان ممکن است بسیاری از رفتارهای پر خطر را تجربه کنند که متاسفانه می تواند برای آنان عواقب ناگواری نظیر ابتلاء به ایدز ، اعتیاد و۰۰۰ را در بر داشته و از نظر روانی و اجتماعی سبب وارد شدن آسیبهای جبران ناپذیری به آنان گردد :

* عوارض و عواقب رفتارهای پر خطر
۱ – ابتلاء به بیماریهای جسمی نظیر : ایدز ، هپاتیت ، سرطان ریه ، بیماریهای قلبی و عروقی نظیر سکته قلبی و پر فشاری خون و سکته های مغزی و غیره .
۲ – ابتلاء به اختلالات روحی نظیر : اضطراب ، افسردگی ، اختلالات خواب ، خودکشی و غیره .
۳ – از بین رفتن آبرو و منزلت فرد و خانواده و بد نام شدن در بین افراد جامعه .
۴ – از هم گسیخته شدن کانون خانواده و یا قطع ارتباط با خانواده و دوستان .
۵ – بروز آسیبهای اجتماعی و افزایش میزان بروز انواع جرائم نظیر اعتیاد ، سرقت ، فحشاء ، خشونت ، قتل و یا افزایش موارد فرار از خانه یا مدرسه ، افت تحصیلی و ترک تحصیل .
۶ – تحمیل بار اقتصادی به بودجه کشور ( افزایش هزینه های درمان و مراقبتهای پزشکی برای وزارت بهداشت و درمان ، افزایش هزینه برای نیروی انتظامی ، نیروی قضائی ، سازمان زندانها و غیره )
* راههای کنترل و پیشگیری از رفتارهای پر خطر
* بعد فردی:
۱ – تقویت ایمان و باور داشتن خدا و روز قیامت از طریق خواندن نماز ، خواندن قرآن و عمل به دستورات آن ، شرکت در مراسم و جلسات مذهبی ، مطالعه کتب دینی ، عضویت در کارهای داوطلبانه و امور خیریه
۲ – هدفمند کردن زندگی شخصی و در نظر گرفتن اهداف کوتاه مدت و بلند مدت برای زندگی در زمینه هائی نظیر ادامه تحصیل ، شکوفا نمودن استعدادها و تلاش در راه رسیدن به این اهداف عالیه .
۳- مطالعه کتب و متون مفید و خودکاوی در جهت خودسازی و تزکیه نفس .
۴- توجه و دقت در انتخاب دوستان و معاشرتهای شخصی .
۵ – توجه و دقت در نحوه گذراندن اوقات فراغت و شرکت در کلاسها و مسابقات ورزشی . هنری ، علمی
۶ – استفاده صحیح ، اصولی و خردمندانه از فن آوریهای تکنولوژیک امروز نظیر اینترنت ، موبایل و غیره .
۷ – توجه بیشتر به اصول اخلاقی ، ارزشها ، قوانین و هنجارهای مورد قبول جامعه و سعی در رعایت آنها .
* بعد خانوادگی:
۱- تحکیم بنیان خانواده و برقراری روابط صحیح خانوادگی به دور از خشونت و یا هرج و مرج به طوری که فرزندان در محیط خانه احساس امنیت و آرامش نموده و والدین خود را به عنوان بهترین دوست خود انتخاب کنند .
۲- پرهیز از طرد ، تحقیر ، اعمال خشونت و تبعیض نسبت به فرزندان.
۳ – پرهیز والدین از انجام رفتارهای پر خطر زیرا محیط خانواده اولین نهاد تربیتی و الگو برداری برای فرزندان می باشد.
۴ – پرهیز از زیر ذره بین قرار دادن و توجه افراطی و سخت گیریهای بیش از حد در مورد فرزندان و یا بالعکس بی تفاوتی و آزاد گذاشتن بیش از حد آنان در این سنین حساس .
۵ – احترام گذاشتن به نظر فرزندان و پرهیز از تحمیل عقیده خود به آنان و راهنمائی آنان به شیوه صحیح ، منطقی و اصولی .
۶- کنترل و نظارت منطقی بر مواردی نظیر دوستان ، ساعات رفت و آمد و فعالیتهای درسی و اجتماعی فرزندان .
۷ – توجه به رفع نیازهای عاطفی نوجوانان و محبت کردن به آنها .
۸ -آموزش مسائل دینی به فرزندان و تقویت باورهای اعتقادی آنان ( از طریق به کارگیری روشهای مناسب تربیت دینی ) .
۹ – بهتر است والدین نیز با پیشرفتها و فن آوریهای روز ، خود را همگام کنند تا پاسخگوی نیازهای فکری فرزندان خود باشند.
۱۰ – ایجاد شرایط مناسب و کمک به برنامه ریزی جهت پر کردن مناسب اوقات فراغت فرزندان .
* بعد آموزشگاهی
۱ – افزایش آگاهی اولیاء مدرسه از ویژگیهای دوران نوجوانی و نحوه برخورد مناسب با نوجوانان در این سنین حساس .
۲ -مناسب تر کردن محیط فیزیکی و امکانات آموزشی در مدارس ،. زیرا هر چه امنیت ، آرامش و نشاط در مدرسه بیشتر باشد رفتارهای پر خطر ( نظیر مدرسه گریزی و ۰۰۰ ) و بی نظمی در دانش آموزان کمتر مشاهده خواهد شد .
۳ – پرهیز از بدرفتاری ، خشونت ، تحقیر و تبعیض نسبت به دانش آموزان .
۴ -ارائه آموزش و برگزاری کلاسهای توجیهی در زمینه رفتارهای پر خطر و آسیبهای اجتماعی و عواقب آن ، آموزش مهارتهای زندگی ( مهارتهای مشکل گشائی ، تصمیم گیری ، کنترل خشم و ۰۰۰ ) با حضور افراد متخصص و تدریس این موارد توسط افراد کارآزموده و مجرب.
۵ – تسهیل امر مشاوره در مدارس و اجرای جلسات بحث گروهی با حضور دانش آموزان ، مشاوران و افراد متخصص در زمینه تعلیم و تربیت.
* بعد اجتماعی
۱ – فرهنگ سازی و ارائه الگوهای فرهنگی و رفتاری اصیل ایرانی جهت مقابله با تهاجم فرهنگی از طریق رسانه های جمعی .
۲ – مقابله با فقر ، بیکاری و تنگناهای اقتصادی و کاهش فاصله های طبقاتی در جامعه .
۳ – کنترل و نظارت شدید بر ورود ، پخش و توزیع مواد مخدر ، CD های غیر مجاز و ۰۰۰ در بین نوجوانان و جوانان توسط نیروی انتظامی و بر خورد قاطع با عاملین تهیه و توزیع .
۴ – ایجاد شادی و نشاط بیشتر در جامعه ، به عبارتی فرصتهائی بایستی فراهم گردد تا نوجوانان بتوانند به نحو درست و صحیح ، هیجانات مثبت خود را تخلیه کنند نظیر برگزاری میهمانی ها ، جشن ها ( نظیر مولودی خوانی در اعیاد مذهبی ) ، ایجاد مکانهای تفریحی امن و مناسب .
۵ – تشویق نوجوانان به امر ورزش و در اختیار قرار دادن امکانات بیشتر برای ورزش و پر کردن ساعات فراغت آنان .
۶ – ایجاد امکانات برای آن دسته از نوجوانانی که پر شور و اهل خطر هستند مثل میدانهای موتور سواری ، مسابقات اتومبیل رانی ( جهت هدایت صحیح ، قانونمند و منطقی تر هیجانات آنان ) .

انتهای پیام/